ΦΑΚΕΛΟΣ ΖΗΛΙΑ

Χρησιμοποιώ τον τίτλο αυτό γιατί στην πραγματικότητα μέσα στον όρο ζήλια ανακατεύονται πολλές ψυχολογικές εικόνες που δημιουργούν σύγχιση ακόμα και στην επιστημονική κοινότητα.Οι όροι παθολογική και φυσιολογική ζήλια επίσης δεν είναι απόλυτα διαχωρισμένοι και όλα αυτά γίνονται ακόμα πιο πολύπλοκα αν τα εξετάσεις όχι μόνο σε επίπεδο ψυχολογίας του ατόμου αλλά σε επίπεδο ψυχολογίας/υγείας της σχέσης (της αλληλεπίδρασης των δυο συντρόφων) και συνεπώς και της σεξουαλικής έκφρασης της που μπορεί να συμβάλλει στην επιδείνωση ή και στην εμφάνιση μιας σεξουαλικής διαταραχής στο ζεύγος.Σε αυτό το κομμάτι θα εστιασθεί το κείμενο μου (ζήλια-διαφυλικές σχέσεις) αλλά και πάλι με το πνεύμα και τη φιλοσοφία με την οποία γράφω σε αυτό το μπλόγκ.Στόχος είναι ο προβληματισμός και η ευαισθητοποίηση απέναντι σε κάποια θέματα και όχι η διάγνωση ή η θεραπεία που αυτά επιτυγχάνονται μόνο με την επαφή μας (ως άτομο ή ως ζεύγος) με τον θεράποντα ιατρό μας.Επειδή το θέμα είναι αχανές το χωρίζω σε δυο θεματικές ενότητες.Στην πρώτη θα μιλήσουμε πιο γενικά για τη ζήλια και στην δεύτερη η προσέγγιση μας θα είναι εστιασμένη περισσότερο στην ζήλια της καθημερινότητας του ζεύγους.

α) Γενικά περι ζήλιας

Ένας μάλλον ικανοποιητικός ορισμός της ζήλιας είναι σαν συναίσθημα δυσφορίας ,το οποίο εκφράζεται σαν φόβος απώλειας του/της συντρόφου ή σαν δυσφορία για μια πραγματική ή φανταστική εμπειρία που είχε ο/η σύντροφος με τρίτο πρόσωπο.Βεβαίως υπάρχουν και μορφές ζήλιας που επεκτείνονται πέρα απ τις διαφυλικές σχέσεις και εμφανίζονται σαν δυσάρεστο συναίσθημα που νιώθει κανείς απέναντι σε κάποιον τον οποίον κρίνει ότι πλεονεκτεί σε κάτι ή έχει καταφέρει κάτι ή κατέχει κάτι που δεν έχει ο ίδιος.Με αυτές όπως καταλαβαίνετε δεν θα ασχοληθούμε εδώ.Η ζήλια ετυμολογικά προερχόμενη απ τον Ζήλο (γιός του Πάλλαντα και της Στύγας και αδερφός του Κράτους,Βίας και Νίκης) εξέφραζε αρχικά την έννοια της άμιλλας και είχε μια πιο θετική σήμανση αφου λειτουργούσε για το καλό ,την εξέλιξη αυτού που το βίωνε.Αντίθετα η αντίστοιχη κακόσημη έννοια (μίσος για αυτόν που έχει αυτό που επιθυμούμε) την εξέφραζε η λέξη φθόνος.Όταν η ζήλια εξελίσσονταν σε φθόνο τότε αναφερόμαστε στη ζηλοφθονία.Η ζήλια με ερωτικά κίνητρα αποδίδεται συνήθως με τον όρο ζηλοτυπία.

Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι η ζήλια είναι ένα έντονο αλλά και σύνθετο συναίσθημα αποτελούμενο απο οργή (πχ προς τον αντίζηλο),λύπη (πένθος για το πρόσωπο που πρόκειται να χάσουμε) και φόβο (ανησυχία για την απώλεια της σχέσης).Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η συναισθηματική απόχρωση της ζήλιας (δικαιολογημένης ή αδικαιολόγητης) είναι αρνητική (δυσάρεστη) τουλάχιστον γι αυτόν που τη βιώνει ειδικά αν προσθέσουμε σε όλα αυτά και την παράμετρο του χρόνου.Εντάξει είναι εντός του φυσιολογικού το να θυμώσουμε με κάτι ,το να λυπηθούμε με κάτι ή και το να φοβόμαστε κάτι. Όταν όλο αυτό το κοκταίηλ συναισθημάτων το "πίνουμε" καθημερινά τότε σαφέστατα δεν μιλούμε για μια υγιή κατάσταση ή για μια κατάσταση που θα ενίσχυε την υγεία μας και φυσικά όλοι καταλαβαίνουμε ότι όταν χρονίζει αυτό το μίγμα δεν θα είναι άμοιρο επιπτώσεων τόσο για το άτομο που το βιώνει,για τον περίγυρο του και ειδικότερα για τη σχέση του.

Σε ότι αφορά την εξελικτική καταγωγή της ζήλιας οι Daly et al διατύπωσαν την άποψη ότι σε όλα τα είδη που παρουσιάζουν εσωτερική γονιμοποίηση (το αρσενικό εκσπερμάτωνει μέσα στο στο σώμα του θηλυκού όπου βρίσκονται τα ώαρια και δεν γίνεται η εξωτερική γονιμοποίηση που παρουσιάζουν πχ τα ψάρια όπου το θηλυκό απεκκρίνει τα ωάρια και το αρσενικό πάει μετά και τα επιβρέχει με το σπέρμα του) το αρσενικό έχει μια έμφυτη συμπεριφορα "ζήλιας" γιατί δεν είναι σίγουρο για τους απογόνους του.Κατ'αναλογία και σε ορισμένα ζώα αγέλης εμφανίζεται στα θηλυκά το αντίστοιχο συναίσθημα μιας και το αρσενικό είναι ο προστάτης των ίδιων αλλά κυρίως των παιδιών τους.
Βέβαια αυτό μπορεί να φωτίζει την εξελικτική αρχή της ζήλιας και στον άνθρωπο αλλά δεν είναι ένα επιχείρημα για να θεωρούμε τη ζήλια σαν φυσιολογική apriori,μιας και στον άνθρωπο εμπλέκονται και άλλοι παράγοντες ανάπτυξης που αφορούν την ψυχολογία και την προσωπικότητα του.Ίσως όμως αυτή η παρατήρηση γύρω απ την ζήλια σε άλλα είδη να φωτίζει μια πτυχή του γιατί η αντρική ζήλια είναι κατα κύριο λόγο επικεντρωμένη στις σεξουαλικές δραστηριότητες της γυναίκας του ενώ η γυναικεία ζήλια εστιάζεται και στη συναισθηματική εμπλοκή του συντρόφου της με το τρίτο πρόσωπο.

Στην κλασσική ψυχοπαθολογία ο όρος παθολογική ζήλια χαρακτηρίζεται απο σκέψεις που είναι παράλογες,χωρίς ερείσματα στην πραγματικότητα και συμβαίνουν αποσπασματικά.Οι υποψίες δηλαδή είναι μια πραγματικότητα για τους πάσχοντες χωρίς κάν να μπούνε στη διαδικασία να τις αποδείξουν με λογικά ευρήματα/δεδομένα.Πρακτικά μιλάμε για το ζηλοτυπικό παραλήρρημα.
Η παθολογική ζήλια είναι μάλλον σύμπτωμα παρά νόσος που μπορεί να εμφανίζεται σε πολλές ψυχιατρικές καταστάσεις όπως : τοξικές/οργανικές εγκεφαλικές διαταραχές (μεταξύ των οποίων βρίσκονται και αυτές που αφορούν κατάχρηση αλκόολ ή άλλων ουσιών),λειτουργικές ψυχώσεις (σχιζοφρένεια,παρανοειδείς καταστάσεις,διαταραχές συναισθήματος), κάποιες μορφές νευρώσεων όπου βέβαια το "μη λογικά αποδεδειγμένο" δεν έχει τη μορφή του βέβαιου γεγονότος αλλά του πιο πιθανού και τέλος σε διαταραχές προσωπικότητας.Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η διάγνωση και κυρίως η θεραπεία της ζήλιας είναι πιο επαρκής αν υπάρχει μια γενικότερη ψυχιατρική εκτίμηση και αν η ίαση απευθύνεται σε όλο το φάσμα της παθολογίας του ατόμου που ζηλεύει παθολογικά.

Το ερώτημα που δημιουργείται είναι η ζήλια η οποία στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα (τσακώνω τον/την σύντροφο μου στα πράσα με την/τον αντίζηλο μου) μπορεί να χαρακτηρισθεί αβίαστα φυσιολογική ? Και ακόμα περισσότερο τα εγκλήματα πάθους (φόνοι λόγο ζηλοτυπίας) ,που η κοινή γνώμη σε ένα βαθμό τα δικαιολογεί άσχετα αν τα τιμωρεί,μπορούν να θεωρηθούν σαν φυσιολογικές μεν αλλά υπερβολικά ακραίες αντιδράσεις ?
Κάνοντας το ψυχογράφημα αυτού του τύπου των δραστών μπορεί να βρούμε μια μεγάλη γκάμα ανθρώπων που να εκτείνονται απ τον φυσιολογικό εώς τον παθολογικό πόλο.Ωστόσο δεν μπορεί να συναχθεί κάποιο ασφαλές συμπέρασμα που να προδικάζει την ακρόοτητα της ζηλοτυπικής αντίδρασης.


β) Ζήλια: Εγώ,εσύ και η σχέση μας

Είναι άλλες οι οπτικές με την οποία θα δείς το πρόβλημα ενός ανθρώπου και άλλες οι οπτικές με την οποία θα δείς το ίδιο πρόβλημα του ίδιου ανθρώπου μέσα στη σχέση.Ο λόγος είναι προφανής.Στη σχέση μιλάμε για στενή αλληλεπίδραση μεταξύ του ατόμου και κάποιου άλλου ,η οποία είναι δυναμική,αλληλοτροφοδοτείται και συνεπώς το πρόβλημα που αντιμετωπίζει κάποιο άτομο μπορεί να αναζωπυρώνεται εντός της αλληλεπίδρασης αυτής αλλά ταυτόχρονα και να καθορίζει την έκβαση της αλληλεπίδρασης αυτής.Το να είμαι ζηλιάρης γενικά σαν σύντροφος (εκτός σχέσης) εντάξει είναι ένα θέμα που στην τελική όμως έχει να κάνει κυρίως με μένα.Το να είμαι ζηλιάρης με τον άνθρωπο με τον οποίο έχω σχέση είναι ένα θέμα πολύ ευρύτερο αφου η ίδια η σχέση μπορεί να το αναζωπυρώσει ("είναι ο σύντροφος μου πιστός σε μένα?" με δικαιολογημένες ή αδικαιολόγητες υποψίες ) και ταυτόχρονα ως ζηλιάρης είμαι σχεδόν σίγουρος ότι οι υποψίες μου είναι βάσιμες οπότε αμύνομαι και αντιδρώ απέναντι στον σύντροφο μου ζηλότυπα και συνεπώς αρχίζει να δημιουργείται ένα μάλλον συννεφιασμένο τοπίο στη σχέση μας.Αυτό το τοπίο με τη σειρά του μπορεί να μεταφερθεί και στο κρεββάτι και να γίνει αίτιο ή επιβοηθητικός παράγοντας στο να εκδηλωθεί μια σεξουαλική δυσλειτουργία.

Σύμφωνα με τον Δρ. Paul Hauck τα δυο πιο θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ζηλιάρη είναι η χαμηλή αυτοπεποίθηση και η κτητικότητα προς τον σύντροφο του.Το πρώτο ουσιαστικά το κουβαλάει μάλλον απο πολύ παλιά (απ την παιδική του ηλικία) και του παρέχει έναν μόνιμο πυρήνα ανασφάλειας.Χρειάζομαι την επιβεβαίωση/προσοχή απο τον/τους άλλους γιατί εγώ ο ίδιος δεν μπορώ να αποδεκτώ τον εαυτό μου δημιουργικά και συνεπώς όχι μόνο δεν φροντίζω να βελτιωθώ αλλά απεναντίας με απορρίπτω.Χρειάζομαι λοιπόν μια μπαταρία,έναν ενισχυτή που θα τονώνει την πίστη μου σε μένα με τρόπο απόλυτο.Αυτόν τον ρόλο μπορεί κάλλιστα να τον παίξει ο συντροφος ΜΟΥ,ο ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΔΙΚΟΣ ΜΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΣ,ΤΟ ΚΤΗΜΑ ΜΟΥ.Εγώ μπορεί πέρα απο αυτήν την μπαταρία να αναζητώ και απο αλλού ενισχύσεις (να δέχομαι κοπλιμέντα εώς και να φλερτάρω ή να διεκδικώ σεξουαλικά άλλους) ,ωστόσο η/ο σύντροφος μου έχει υποχρέωση να είναι καθηλωμένος στην δική μου ενίσχυση και μόνο.Όταν η υπόλοιπη του ζωή και δραστηριοποίηση στερούν την προσοχή του απο πάνω μου,τότε κινητοποιείται ο εσωτερικός πυρήνας ανασφάλειας μου και λειτουργώ στα γρανάζια της ζηλοτυπίας. "Γιατί αργεί ? Γιατί μίλησε ή φέρθηκε με αυτόν τον τρόπο σε εκείνους που συναντήσαμε ? Γιατί έκανε θετικό σχολιασμό στον/στην τάδε μοντέλο που είδαμε στην τηλεόραση ? Λέει ότι είναι στην δουλειά αλλά μήπως δεν είναι μόνο εκεί ? Στη δουλειά της/του δεν υπάρχουν πειρασμοί ? Γιατί δεν με παίρνει τηλέφωνο ? " και πολλά άλλα τέτοια σκεπτικά προσανάματα δεν αργούν να βάλουν φωτιά στην επικοινωνία του ζευγαριού και τελικά αντί πυρκαγιάς ερωτικού πάθους να έχουμε πυρκαγιά ζηλοτυπικού πάθους.

Κανείς δεν λέει ότι οι υποψίες αυτές δεν μπορεί να αντιστοιχούν σε πραγματικά γεγονότα.Ναι,υπάρχει και το ενδεχόμενο να τρώω κέρατο ή στην τελική κάποιο άλλο άτομο να κινητοποιεί το ενδιαφέρον του συντρόφου μου.Όμως ας περιμένω να το επιβεβαιώσω,να τους πιάσω στα πράσα και πολύ περισσότερο ας κάνω την αυτοκριτική μου για το πως εγώ ο ίδιος προδιαθέτω ή αναγκάζω τον σύντροφο μου σε απιστία.Το ότι ο/η ζηλιάρα βιάζονται να βγάλουν γρήγορα και εύκολα συμπεράσματα και δεν αναλογίζονται και τις δικές τους ευθύνες σε αυτήν την ιστορία είναι τελικά οι δυο συνιστώσες της αυτοκαταστροφικότητας τους.Οργή,λύπη και φόβος βγάζουν το πράσινο τερατάκι της ζήλιας απο μέσα τους που αρχίζει να τυρανάει τον σύντροφο τους και τελικά να φθείρει τη σχέση τους.Ο/η σύντροφος στην καλύτερη περίπτωση βρίσκεται υπο ένα καθεστώς μόνιμου άγχους (πως θα αποδείξω ότι δεν είμαι ελέφαντας) και η αρχική του αγάπη εμβολιάζεται με νευρικότητα που τον εξωθεί στο να αντιδρά κι εκείνος πιο δυναμικά.Αρχίζουν να δημιουργούνται τα χαρακώματα του πολέμου ο οποίος επεκτείνεται σε κάθε δραστηριότητα του ζεύγους.Φόβος-άγχος,άμυνα-επίθεση είναι οι καλύτεροι εκρηκτικοί μηχανισμοί τόσο για τη συντροφικότητα όσο και για την σεξουαλικότητα ανάμεσα σε δυο ανθρώπους.

Βέβαια και πάλι μπορεί να αναπτυχθεί ο αντίλογος,μα είναι δυνατόν να αγαπούμε χωρίς να ζηλεύουμε καθόλου ? Πρακτικά κάτι τέτοιο αποδείκτηκε ανάμεσα στο 1971 και 1991 όταν μια ομάδα ανθρώπων στο Σαν Φραντζίσκο ίδρυσαν την κοινότητα Κερίστα.Ήταν μια κλειστή ομάδα ζευγαριών που ζούσαν σε ένα είδος κοινοβίου και μια απ τις βασικές τους αρχές ήταν "αγαπώ τον σύντροφο μου σημαίνει και χαίρομαι με ότι τον κάνει να χαίρεται ακόμα και αν αυτό είναι η συνεύρεση του με κάποιον άλλον",ένας όρος που αποδίδεται στα αγγλικά σαν compersion.Τα ζευγάρια μπορούσαν να είναι μεταξύ τους πολυγαμικά εναλλάσοντας συντρόφους όχι όμως με την μορφή του ομαδικού σεξουαλικού οργίου.Η εναλλαγή αυτή μπορούσε να είναι ακόμα και σε επίπεδο μόνο συντροφικότητας.Σαφέστατα δεν θέλω με αυτό να ταχθώ υπέρ της πολυγαμίας (στο προηγούμενο κείμενο μου φαίνεται ξεκάθαρα η αρετή της μονογαμικότητας) αλλά ναι μπορεί να μετριασθεί ή να εξαλειφθεί η κτητικότητα χωρίς να αλλοιωθεί η αγάπη.Η κοινότητα Κερίστα διαλύθηκε για λόγους διοικητικούς και οικονομικούς κάπου στο 1991 ωστόσο ο όρος compersion παρέμεινε και απο κάποιους μάλιστα ταυτίσθηκε σαν το αντίθετο της ζήλιας.Απ την άλλη θα μπορούσαμε να αναφερθούμε και στον Αbraham Maslow,τον αμερικανό ψυχολόγο που έκανε διάκριση ανέμεσα σε δυο μορφές αγάπης : την Β-αγάπη (Being love,B-love) η οποία αναζητά το καλύτερο ενδιαφέρον στον άλλον και την D-αγάπη (Deficiency love,D-love) με την οποία εκφράζεται η σχέση εξάρτησης απ τον άλλον.Φαίνεται λοιπόν ότι η Β-αγάπη ελαττώνει τα επίπεδα ζήλιας ενώ η D-αγάπη αντίθετα την ενισχύει.Με αυτό βέβαια δεν υπονοείται ότι οι Β-εραστές δεν ζηλεύουν καθόλου αλλά σίγουρα μπορεί να ειπωθεί ότι όσο πιο ζηλιάρης είναι κάποιος τόσο λιγότερο ικανός προς αγάπη για τον άλλον είναι και τόσο περισσότερο απαιτεί να αγαπηθεί απ τους άλλους.

Ένα άλλο παρατράγουδο που έχει αναπτυχθεί σαν συνταγή τόνωσης μιας σχέσης που ασθενεί είναι η πρόκληση του ενδιαφέροντος μέσω ζήλιας του ενός συντρόφου προς τον άλλον.Το "κολπάκι" αυτό μπορεί και να πιάσει αλλά δυστυχώς δεν σώζει τη σχέση.Προκαλώντας τον φόβο στον σύντροφο μας ότι θα μας χάσει (φλερτάροντας με τρίτους ή αφήνοντας υποψίες ότι κάτι παίζει ανάμεσα σε εμάς και σε τρίτους) στην καλύτερη περίπτωση τον προσελκύουμε κινητοποιώντας τον εγωϊσμό του.Η εγωϊστική επαναδιεκδίκηση μπορεί να έχει σαν βιτρίνα τα στοιχεία πάθους μόνο που αυτό το πάθος είναι περισσότερο αυτιστικό (τον/την διεκδικώ πάλι γιατί δεν θέλω να φανώ κατώτερος και όχι γιατί αυξήθηκε το ενδιαφέρον μου προς αυτόν).Το ακόμα χειρότερο σε αυτού του τύπου την επανασύνδεση είναι ότι "καπελώνονται" τα προβλήματα που οδήγησαν στην εξασθένιση της σχέσης και συνεχίζουν να αναπτύσονται οδηγώντας ξανά τη σχέση σε κρίση.Ταυτόχρονα δέχεται μια ισχυρή ρωγμή η οικειότητα (intimacy) ανάμεσα στο ζευγάρι που θα παίξει πολύ σημαντικό ρόλο και στο μεταξύ τους σεξουαλικό "άνοιγμα".Σαν συνταγή λοιπόν μιας αμφιβόλου διάρκειας σύνδεσης ή επανασύνδεσης μπορεί να πιάνει αλλά σαν συνταγή ουσιαστικής βελτίωσης της σχέσης μάλλον θα ήταν μια επιπόλαια κίνηση.Άν πραγματικά θέλουμε να σώσουμε μια σχέση και να την αναπτύξουμε ο καλύτερος τρόπος είναι η κατα μέτωπο αντιμετώπιση των προβλημάτων που την οδηγούν σε κρίση με διάλογο και απευθείας έκφραση των αναγκών του ενός συντρόφου προς τον άλλον.(Προσωπικά χρησιμοποιώ τον όρο "τοξικό συναίσθημα" αναφερώμενος στην ζήλια και ακριβώς γι αυτό με ξενερώνει η ανάμιξη της στις σχέσεις μου).

Ο/η ζηλιάρης θα πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι ο μεγαλύτερος εχθρός είναι ο ίδιος του ο εαυτός.Ο τρίτος έρχεται να καλύψει κενά που αφήνει ο ίδιος στη σχέση του λόγο του ζηλοτυπικού πάθους του.Είναι επικεντρωμένος στον ίδιο του τον εαυτό,βλέπει τον σύντροφο του σαν κτήμα του-αντικείμενο,νιώθει ότι ανάγκες έχει μόνο ο ίδιος και δεν αναγνωρίζει αντίστοιχες ανάγκες και στον σύντροφο του και φυσικά αυτός έχει πάντα το αλάθητο και το δίκιο.Σε αυτό το επίπεδο χρειάζεται να δουλέψει με τον εαυτό του και αν δεν μπορεί να το επιχειρήσει μόνος του καλό είναι να απευθυνθεί σε κάποιον ειδικό.

Προς αυτήν την κατεύθυνση οφείλει να λειτουργεί και ο σύντροφος του ζηλότυπου ατόμου.Άν πραγματικά αγαπάμε τον σύντροφο μας δεν σημαίνει ότι θα φιμώνουμε την εξέλιξη μας για να μην κινούμε υποψίες γιατί κάτι τέτοιο υπονομεύει και την σχέση μας αλλά και την προσωπικότητα μας.Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να κινηθούμε υπέρ της τόνωσης της αυτοπεποίθησης του συντρόφου μας.Άν οι ίδιοι αδυνατούμε να δημιουργήσουμε απο μόνοι μας ένα τέτοιο περιβάλλον βοήθειας προς τον ζηλότυπο σύντροφο μας ,θα μπορούσαμε μαζί να επισκεφθούμε κάποιον ειδικό σύμβουλο σχέσεων.

Το ότι ζούμε σε μια εποχή σεξουαλικής απελευθέρωσης δεν σημαίνει ότι πάψαμε να έχουμε την ανάγκη εύρεσης του "μοναδικού" άλλου μισού μας. Αυτό που σημαίνει η σεξουαλική απελευθέρωση είναι ευκολία στην εύρεση ενός υποκατάστατου ή και αντικατάστατου συντρόφου όταν δεν βρίσκουμε αυτό το μοναδικό άλλο μισό μας.Κανείς ισορροπημένος άνθρωπος που μπορεί να επιτυχεί την ευτυχία του μέσα σε μια σχέση δεν θα ζητήσει ταυτόχρονα κάποια άλλη.